Rivuluzzione franzesa

'A Rivuluzzione franzesa (1789–1799), fuje ll'accadenza ca cagnaje radecalemente ll'assetto statale franzese da 'a munarchia assuluta â repubbreca. Fuje n'accasione 'e gruosse mutamiente suciale c’’o suvvertimiento 'e ll'urdeno ierarcheco ca nfino a tanno êva caratterizzato 'o paese, comme pure 'a primma pussebberetà 'e pruvà a crià na sucietà cchiù giusta e demucrateca secunne 'e pprencipie espresse da nu seculo 'e Allumenismo.

Pure se fernuta c’’a presa 'e putere 'e Napulione e a cunsequente Restaurazzione pe' mmano d’’e munarchie cunservatrice 'e ll'Europa, 'a Revuluzzione fuje na staggione ca segnaje 'o passaggio da ll'epuca 'e ll'assulutismo a chella d'â partecipazziune demucrateca 'e stampo libberale e burghese, purtanno nfra ll'ati cose â primma stesura d’’a Deciarazzione d'ê dderitte 'e ll'ommo e d’’o cittadino (pe' franzese "Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen"), funnamento d’’e muderne Custituzziune 'ncap'a tutt’’o munno.

Cause

Luigge XVI rre 'e Franza

'A vanguardia d'â Revuluzzione franzesa fuje, p'ê pprencipie d'ê sujo 'e Razziunalismo, Egualetarismo e Cuntrattualismo, 'o gruppo d'ê ffilosofe d'ô XVIII seculo d’’a currente 'e ll'Allumenismo, nfra 'e quale se recuordano: Charles-Louis de Montesquieu, Voltaire, Jean-Jacques Rousseau e accussì via. Chiste detteno 'e bbase adiologgeche 'e partenza pe' nu pruggetto 'e rennuvamiento statale, pure se 'e ccause maggiure ca lla scatenajeno s'hann'a cercà 'ncap'ê cundezziune 'e grosse patenze d’’o ceto vascio.

'A sucietà franzesa era tanno spartuta nfra tre urdene: 'o Crero, 'a Nubbirtà e 'o Tierzo Stato ca da sulo rappresentava 'o 98% 'e ll'intiera pupulazzione nazziunale; chiste aleggevano d’’e rappresetante ca furmaveno 'e ttre camere d'ê State Generale. 'O 17 'e giùgno 1789, aroppo nu periudo 'e 'mmubbelismo, 'o Tierzo Stato, cu' parte d’’e nobbele e d’’o crero, s'annumenaje "Assemblée nationale" (Assemblea nazziunale) c'ô quateno 'e s'adentefecare comme ll'uneco urdeno legalezzato e rappresentante d'ô populo. 'O 20 'e giùgno 'o rre Luigge XVI 'e Franza urdenaje 'e nzerrà 'o salone addo' s'areuniva ll'Assemblea ca de cuntro decedette 'e se ncuntrà a na sala azzicc'a chisto.

Tramente 'a Parigge, comme pure pe' ate cetà, s'êveno avute devierze revote ca curmenajeno c'â presa d’’a carcera d’’a Bastiglia 'o 14 'e luglio 1789. 'O 4 'e aùsto ll'Assemblea abbrugaje 'e dderitte feuadale, 'a venaletà d'ê ccareche, 'e ddesugguaglianze fescale e prupunette 'o primmo tiesto d'â Dicerazzione d''e dderitte 'e ll'ommo e d''o cittadino, appruvato 'o 26 'e aùsto. Fuje ll'accumenzaglia d’’a fine 'e ll'Ancien Régime.

'Int'a ll'ottovre 1789 'o rre, ca veveva 'int'â Reggia 'e Versailles, simbulo 'e ll'ecciesse d’’a munarchia assuluta, s'avette a spustà ô Palazzo 'e Tuileries, 'a vecchia resedenza riale, survegliato da 'o populo.

Cunflitto c’’a Chiesia

'O mese 'e luglio 1790 fuje appruvata 'a Custituzzione cevile d'ô crero (pe' franzese: Constitution civile du clergé) ca fuje firmata da 'o rre 'o 26 'e dicembre ma cundannata 'int'ô mese 'e marzo 'e ll'anno sequenta da 'o Papa Pio VI.

'E ccrerece, ma pure 'o populo vascio, se spartetteno 'ncap'â ddoje parte, chille ca accettaje 'a reforma e chille ca 'nvece lla scummattettero. 'E pprievete d'â secunna chiorma fujeno chiammate mperzò "réfractaires".

Uerra e fine d’’a munarchia

'O 20 'e giùgno 1791, 'o rre Luigge XVI e 'a famiglia soja pruvaje a fuità, ma fuje scummigliato e cundotto comme presone. Pettramente 'o 20 'e abbrile 1792 'a Franza diceraje uerra a ll'Austria, sustenuta d'â Prussia; 'o 14 'e settembre 1791 'a cetà 'e Avignone, pruprietà d'ô Stato Puntificio, fuje aunita ô resto d'ô paese; 'o 20 'e settembre 1792 ll'esercito franzese scusatte a Valmy chillo austriaco.

'O 30 'e nuvembre 1792 Luigge XVI fuje annumenato 'e tradimiento e aroppo nu pruciesso 'e nu mese (10 'e dicembre 1792-15 'e jennaro 1793) dicerato curpevule 'e trademiento vierzo 'a Nazzione e cuspirazzione cuntro 'e llibbertà pubbleche. 'O 21 'e jennaro fuje cumprita 'a cundanna a Place de la Révolution, a Parigge pe' miezzo d'â cullettina. Chesta fuje 'a causa 'e ll'astenzione d'â uerra cuntro 'a Ngreterra, ll'Ulanna e 'a Spagna.

'O 16 'e ottovre 1793 fuje cundannata a morte pure 'a mugliera d'ô rre frangese, Maria Antunietta, figlia 'e ll'imperatore Francesco I 'e Lurena e d'â mugliera Maria Teresa.

'O Reggime 'e Terrore

Retratto 'e Robespierre

Ll'11 'e abbrile 1793 'o trebbunale d'â revuluzzione s'aunì pe' decretà 'a cacagliutte d'ê nnemmice d'a Repubbreca franzesa. 'O 6 'e abbrile fuje astetuito nu cumetato 'e salute pubbreca (pe' lengua franzese: Comité de salut public) 'e dodece uommene.

Da 'o 5 'e settembre 1793 nfin'â staggione 'e ll'anno sequente, Maximilien Robespierre, ca dereggeva de facto 'o cumetato, facette cundannà a morte nfra 'e 35.000 e 'e 40.000 cristiane, facenno abbuscà accussì a 'o periudo 'o nomme 'e Reggime 'e Terrore. Isso remanette 'o dittatore d'â repubbreca nfino a na cungiura 'e cocche deputato d'ô cumetato ca llo depunette e cundannaje a morte.

Fine d’’a Primma repubbreca franzesa

'A staggione d'â repubbreca fernì 'int'a ll'anno 1799 ch'â sagliuta 'o putere e cunsequente nommena a primmo consule d'â repubbreca 'e Napulione Bonaparte. Isso addeventaje aroppo 'mperatore d'ê ffrangise nfin'â scusuta 'e Waterloo, quanno fuje custretto a lassà 'o paese e jì 'n asilio a ll'isula 'e Sant'Elena, causanno, nfra 'e tante cose, 'o retuorno d'ê Burbone 'e Franza 'ncopp'ô trono cu' Luigge XVIII fratiello 'e Luigge XVI.